Doğa  haklarına  yönelişler  bizler   için şimdiler de " Aynen " diyemiyeceğimiz bir konu. Kulağa  saçma bir fikir  gibi  gelebilir.

Ancak bu konuda  küresel bir  tartışma tüm hızıyla devam etmekte.

Hukuk Profesörü Christoper Stone  1970' li yıllar da doğa hakları  kavramına  öncülük  eden ,nehirlerin veya ormanlar gibi doğal  varlıkların  yerel hakları olması  gerektiğini ve tehdit edildiklerinde  mahkemede bu hakları savunmak için bir " koruyucu " veya " temsilci"atanması gerektiğini savundu (Olawa B. Wuraola.2025).

Dünyada bazı hukuk sistemleri  bu modele sıcak baktı.Ekvator ülkesi anayasası artık doğanın haklarını  tanıyor. Ancak uygulama çabalarında  sıklıkla başarısız kaldı.Yasal itirazlar  oldukça  siyasallaştığından , genel  anayasal  ilkelerin  ötesinde  çok az  yasal alt yapıya  sahip  oluşu, engeller oluşturdu.

Yeni Zelanda , Whanganui Nehri'ne  "tüzel kişilik" verdi. 2014 yılında bu nehir adına hareket edip konuşacak iki " insan yüzü " atanmıştır.Nehir ve orman, Mauri' lerin  yerli bir grubu olan Tuhoe  halkı  için kutsaldır,onlar için yaşayan bir atadır.

İngiltere'deki  bir bölge  konseyi , Ouse Nehri'ne ,serbestçe akma, kirlilikten  uzak olma ve doğal biyolojik çeşitliliğin  tadını çıkarma haklarını vermek için  bir önergeyi kabul etti.

Ancak, bir ormana veya bir nehire bazı haklar vermek yeterli değil ,bu hakları gerçekten  kimin savunacağını düşünmek, bu doğanın haklarını  temsil edecek  biri ve birilerinin  atanması gerekir.Atanan kişilerin  kendi  kişisel çıkarlarını gözeten kişiler olmaması  titizlik ister.

Kanada'da Thaidene Nene örneğinde ve benzeri bir çok  yerli liderliklerdeki girişimler şu anda devam ediyor.Bioners Yerlilik Programı, River, Uzlaşma Yoluyla Koruma Ortaklığı, Relaw ve Doğa Hakları İçin Küresel Ağ vb.  gibi programlar desteklenmekte.

Yerli halklar,doğal varlıklara tüzel kişilik kazandırmada ,bu varlıkları temsil ettiğinde, umut verici bir müdahele olmaktadır.Öyleki kimi yasalar, yaşayan varlıkları  kaynak  değil,  akraba olarak gören kişisel görüşlerini yansıtır ve güç katar.

Kanada 'da Quebec'in kuzey bölgesinde Saksağan Nehri yaklaşık 300 km boyunca uzanır.Bu, beyaz su kürekçileri ve rafting  yapanlar için popülerdir. Nehri koruma çabalarına rağmen hidroelektrik baraj geliştirme tehdidi altında olmaya devam ediyor. 2021 yılında yerel konseyler Saksağan Nehri'ni tüzel kişilik ilan etti.Saksağan Nehrinin korunması ittifakı, nehrin dokuz hakkını  tanıdı.

ABD'de bir tüzük aracılığıyle  Klamath Nehrine yasal kişilik hakları verilmesi öncülük uygulamalarından bazılarıdır.

DOĞANIN    İÇSEL-ARAÇSAL  DEĞERLERİNİ   AYIRT ETMEK

Kanadalı çevre etiği ve felsefesi profesörü Michael P.Nelson (2015)makalesinde  doğa hakkına felsefi  bir bakışla düşündürücü örnekler veriyor :

 "Bir çiviyi  çekiçle çakabilir ve çıkarabilirsiniz.  Bir kalemle şiir ve roman yazabilirsiniz. Çekiçler ve kalemler açıkca  faydalıdır. Yani  araçsal  değerlerdir. Ancak  kalem  kırılırsa  veya  çekiç çatlarsa ,o zaman çöp yığınına gider.   Peki ya  doğanın  içsel değeri  ? Doğanın  sadece çekiç ve kalem benzeri değerleri  mi var ? Yoksa içsel  değeri  de var  mı ?

Araştırmacıya göre : Günümüzde çok sesli bir avuç korumacı ; doğanın araçsal değerinin önemi hakkında iddialarda bulunuyor. Doğanın insanlara sağladığı "ekosistem hizmetlerinin" -(su arıtma,tozlaşma ve benzeri.)yelpazesini takdir etmediğimiz sürece doğayı korumak için motive olmayabileceğimizi iddia ediyorlar.

Buna karşılık,  doğanın içsel değerine  dayanan koruma çağrılarının  başarısızlığı  hakkında  iddialarda bulunuyorlar. Hatta bununla alay bile ediyorlar.  Doğanın araçsal değerine ateşli bağlılık, onları insan merkezli   anlamında bir  konuma sokmakta...

Oysa, ABD'nin OHİO Eyaletinde yapılan bir ankette, kendilerini güçlü korumacı olarak tanımlayan kişilerin  % 90'nından fazlasının ,doğanın içsel değerini  kabul ettiği  saptanmıştır.Araştırmacı,doğanın içsel bir değere sahip olduğuna inanıyorsanız,bu inançtan ne çıkar ? diyerek doğa koruma camiasını  düşünmeye  davet etmektedir.

Görülmektedir ki ,doğa hakları hareketinin  bazı insanlara  radikal geleceği  şüphesizdir. Büyük ölçüde  insan  egemenliği  tarafından  doğal dünyanın  cansız varlık olarak kabul edilişi gibi, Avrupa merkezli görüşlere de meydan okumaktadır.Zira,batılı,  liberal ve bireyci  bir bakış açısıyla anlaşılan haklar,doğal dünyaya karşı sorumlulukları gözardı etmektedir.

Sonuç olarak, doğanın insan çıkarlarına nasıl  hizmet edeceğine odaklanmak yerine , doğanın kendi içsel değerine öncelik verme yolundaki  adımları, umut verici yoldadır.

KAYNAKLAR:Oluwa B.Wuraola  2025 :Rivers  are increa  sngly being  given  more legal rights The conversation

Nick Dagi 2017 :Une riviere  peut-elle avoir  des drooigts  legaux ?j'aivisite  lajuncle Colombienne pour decouvri. the conver.,

Michail P.Nelson 2015 : Does notre value beyond what it provides to humans .the conversation

Justine Towsend et all.2021: Les droits  de la nature comment accorder la-personalte- a une riviere peut la  proteger. The conversation.